vendredi 29 juin 2012

Dizionarios botanico e zooloxico d’o Piemontés


Vidaller Tricas, Rafel (2012) "Dizionarios botanico e zoolochico d'o piemontés", en Fuellas lº 207-208, pp. 25-27. Publicazions d'o Consello d'a Fabla Aragonesa. Uesca.




Reseña de: Giamello, Giacomo (2004) Dizionario botanico. Sori edizioni, Piobesi d’Alba (Cn).
Giamello, Giacomo (2005) Dizionario zoologico. Sori edizioni. Piobesi d’Alba (Cn).


O piemontés ye una luenga que se charra en o norueste de Italia, arredol de Turin. Toca con a luenga d’Oc por o ueste, con o francoprobenzal por o norte e con o lombardo por o este (Milán). Ye d’a colla de luengas galoitalianas, dintro d’o romanze ozidental en o cualo tamién ye o aragones. Dende 2004 Giacomo Giamello ha ito publicando bels libros sobre o piemontés, dos d’os cualos tienen espezial intrés ta o que isto escribe: o Dizionario botanico (2004) e o Dizionario zoologico (2005) (1). Os dos han un tarabidato parellano, con os diferens nombres en piamontés aduyatos d’a traduzión en anglés, franzés e italiano, amás d’o nombre zientifico.

Entre os dos se replegan más de 9000 terminos, con esplicazions sobre etimos, terminos asoziatos e, en o caso d’a fauna, falordias, chuegos, debinetas, frases feitas, refrans, anatomía, razas, metaforas u toponimia relazionata. Bels testos probienen d’a zona d’o autor, l’Alta Langa, en o sur d’o país; astí os articlos se fan con o mesmo soniu d’a ‘r’ d’a barián aragonesa u gascona: “ra vaca: misin-a ‘d beu / misin-a ‘d vaca / chi r’he ‘r  ma, us ru grata” (ra baca: medizina de gua, medizina de baca, qui tiene ro mal, se’n rasca).

Istas obras son un buen cote ta contimparar os nombres piemonteses con os aragoneses, e mirar de tirar as conclusions que pertoquen. En primeras, cal dezir que con ser luengas chermanas u cuasi, bi n’ha muitas que son comuns no sólo entre ellas, sino con todas as de a Romania, por o que no tienen más intrés que a contrimuestra d’o patrimonio común que ba dende Rumanía dica Portugal. E no sólo con os terminos latins, sino tamién, por exemplo, con bels chermanicos, como tassun (taxugo, taxón) u o buchetin u stanbech (bucardo). Bella begata surte un termino que da más chuego; u bien porque son parabras que remiten a territorios más estreitos, u bien porque reproduzen metaforas, trazas de beyer e baltizar o mundo similars. Paso a charrar belunas:

O Triturus alpestris, una mena de guardafuens fino, e a Salamandra salamandra, anfibios, han entre atros, o nombre de lavabran (isto ye “laba-salbau”), que por o suyo carauter de limpieza remera a o nombre común d’o guardafuens (Euproctus asper). Ye destacable porque os anfibios han asobén una ideya de periglo alueñata de ista otra.

A caparra comparte con o italiano o nombre de zecca (sëcca, secca...), igual como una d’as menas conoxitas en aragonés, a seca.

A pantingana Tettigonia viridissima se conoxe como catalineta, nombre que en aragonés define a cuqueta de dios. As arainas garrilargas, se claman igual: aragn dër gambe lunghe. Tamién se claman crava e cravetta, parabras que bienen de un mamifero, a craba. En isto s’achuntan o Piemonte, os gascons e nusatros. Os tres compartimos tamién loira (Lutra lutra), que en o caso piemontés ye lùiro.

Scürs ta ra gripia u escurzón, fa un biache dende Aragón enta Italia, pasando por o catalán e l’oczitano. Tamién vipra, que remera a ra nuestra gripia (de vipera).

Dintro de as aus, bels d’os muitos nombres ta ro garabiu (Burhinus) son terlüch, starlüch, turlu u stërlüch, parellanos a os aragoneses terlid y esterlit, no guaire luen d’o catalán torlit.

O codalbet – Delichon urbica – ye cübianch, equibalén de l’oczitano cul-blanc. D’entre as zistras (Emberiza) – con nombres chenericos que remeran o suyo canto: zip, sippa, zia, sia...  - destacan barbisun, barbisin, barbisa equibaléns a o aragonés zirbarbú u zistra barbuda. Bella cosa parellana pasa en oczitano: chi-barbassié, chi-moustacho. As aletas (Muscicapa, Ficedula) se repiten como alëttin u alëttin gris ( = aleta gris). En iste caso se pueden trobar bels parexitos en castellano, más os gascons alabat(e) e alablanc. Vulundranin e vulundranina sirben ta ra bolandrina benasquesa u a gulundrina de Pandicosa e Luesia.

As cudiblancas (Oenanthe), coulblancs gasconas (cullbllanc en Benás), son cübianch, culbianch e culbianco en o Piemonte. Dende o blanco imos a o berde claro, o galbus latino que talmén siga en o orixen onomatopeyico d’o garabiu u cagadaga (Oriolus), garabé, garba, garbá, garbé, garbéu, garapé, garabé, galbré piemontés.

Más clara ye a onomatopeya d’a cholibeta (Otus scops), ciuch, que afina a orella igual que o benasqués clluc. Dende o soniu enta ra metafora, o cardenal (Pyrrhula), queda en cardinal u canònich, con a suya farcha reziota, roya dica ra papada e negra en a capeza. Atro d’os suyos nombres, usel ëd la fioca copia o benasqués moixón de la neu (ta o pintaparet) u a os paxaricos nebers (engañapastors, papirroi). Cardenal tamién se puede sentir en gallego.

O crabero (Strix aluco) ha entre atros a denominazión de genavel cravé. O autor, igual como gosa pasar en a esplicazión popular aragonesa piensa en crabas, pero no cal dixar a parabra castellana, cárabo. En oczitano tamién machoto-cabriero, cabriero, cabraret, ezetra, e con a mesma esplicazión (GALTIER).

Remato as aus con a torda collerada, merlu dël cularin, que ye una torda propia d’a montaña.

Os nombres d’as matas gosan remitir a os suyos orixens latins en toda a Romanía. Con tot, he trigato beluns que, más que más por a coinzidencia en as metaforas, trucan más l’atenzión. Asinas:

- Achillea millefolium: erba dij taj,  yerba de’l tallo entre atros nombres aragoneses. Hwélla dé tall (fuella d’o tallo) en Luchon, herba de tall en catalán.

- Aconitum napellus: tora, toru, a tuara. Igual en oczitano e catalán.

- Fagus sylvatica: fau, termino común en oczitano e profés aquí, o fau.

- Galium aparine: rasparola, raspela. Rasperuela aquí (raspialla: Rubia peregrina). Rapadero en a Alta Garona.

- Helleborus foetidus: sërpentass, pan de culebra entre atros sinonimos aragoneses.

- Hieracium umbellatum: erba infernal, yerba de o diaple.

- Hordeum murinum: gran dër diau, trigo de ro diaple (literal). L’ordio normal, ordi, como en catalán.

- Lonicera alpigena: ciresa’d muntagna, ziresa montesina ye aquí a Lonicera pyrenaica.

- Melampirum pratense: ëngrassa beu, angrassa beu, isto ye, engorda guas, que ye trigo de baca en aragonés, e asinas mesmo en catalán (blat de vaca).

- Mentha suaveolens: mentrastr, mentastro, mastranzo. Mentastre en oczitano, mentastro en portugués y gallego.

- Primula vulgaris: fiur ëd cüch, pan cuciat, pan cucèt, fiù ‘d cüch. cucut, flu de cucuch, erba cucuda (as segundas ‘u’ e flu como en fr. venu). Equibalens a ras aragonesas, pancuculo, pan de cuculo u cuculetas. Cucut en catalán. Cucut, erba de cucut, cucú en oczitano, dende o Atlantico dica d’os Alpes.

- Prunus avium: ceresera, ceresé, ciresa, ceresa. Aquí lo escribimos con zeta (latín cerasus).

- Ribes uva crispa: grisela, grüsela – grixolera, grixola en Benás (gascón graserolo, grachinés, grosella, groselha, groseille).

- Sedum acre: ris dle serp, arroz de culebra. Arroz de serp en Castellón.

- Silene vulgaris: s-ciupat, s-ciupet (escopeta) – as petaderas u esclafideras. Petaderas, sclatadero en gascón. Herba dels pets en catalán.

- Sonchus arvensis: latasin,  o letazín

- Viburnum lantana: merda gata, merda gato ye o suyo fruito en a bal de Benás.

Encara que no más siga a ran de modesta reseña, se pueden columbrar pues bels terminos comuns entre o aragonés, o catalán, l’oczitano e o piemontés que reforzarban una ideya de continuidá entre os Perineus e os Alpes dintro d’a transizión natural entre as luengas romanicas ozidentals.

Rafel Vidaller

(1)  Se pueden baxar en http://www.erbariopiemontese.com/.

Bibliografía:

BEIGBEDER, Francis (1986) Auseths. Les noms gascons des oiseaux sauvages. Per Norte / Nosauts de Bigòrra, Denguin (Biarn).

BERNIS, Francisco(1995) Diccionario de nombres vernáculos de aves. Ed. Gredos, Madrid.

DALBERA, Jean-Philippe THESOC Base de donées linguistiques. En http://thesaurus.unice.fr/recMot/indexMot.html

GALTIER, Charles (2006) Les oiseaux de Provence dans le savoir populaire Editions Librairie Contemporaine. Montfaucon (Provence).

MORALES, Ramón et al (1996) Archivos de flora ibérica, num. 7. Nombres vulgares II. CSIC – Real Jardín Botánico, Madrid.

SEGUY, Jean. (1953). Les noms populaires des plantes dans les Pyrénées Centrales. Monografías del Instituto de Estudios Pirenaicos nº 100. CSIC – IEP, Barcelona.

VIDALLER TRICAS, Rafel (2004) Libro d’as matas y os animals. Dizionario aragonés d’espezies animals y bechetals. Consejo de Protección de la Naturaleza de Aragón, Zaragoza (Se puede baxar en https://sites.google.com/site/casaaflor/triballos).